Patrimoine et Histoire de Champfromier, par Ghislain LANCEL |
La visite pastorale de la paroisse de Champfromier, en date du 31 juillet 1443, à stipulait qu'avant la fête de Noël les paroissiens devraient élire des procureurs et faire un inventaire, à la confection duquel devrait concourrir le curé, sous peine d'amende de 10 livres ! Les paroissiens réalisèrent donc cet inventaire, afin de se conformer à l'ordonnance du visiteur, et en produisirent un procès-verbal en latin (daté du 18 décembre 1443), intégralement traduit et publié dans l'ouvrage sur l'Histoire de Champfromier. rappelons que ce livre fut publié en 1918 par le chanoine Alloing, lequel avait eu la générosité d'ajouter le nom de Genolin, curé du lieu, comme co-auteur.
L'on dispose ainsi d'un inventaire en trois parties, celle du patrimoine mobilier de l'église en 1443, celle des biens en immeubles (en fait des terres) appartenant à la cure de Champfromier, et enfin celle des autres revenus (servis, dîmes etc.), ci-dessous.
La liste des parcelles, définies par nature, contenance, lieu-dit et désignation des voisins de ces parcelles, nous permet d'aborder la toponymie ancienne et l'étude des patronymes des familles de Champfromier (Bandier ou Baudier, Bornet, Corboz, Cart et aussi Court ou Curt, Dufu sous le nom de du Fayard, Evrard et non Curard, Goy, Guichon, Juilland, Mange, Matthieu, Mermet, Mermillon, Tavernier, et autres disparus comme Alaman, Bérard, Bussiod dit Burland, Calliat, Garnier, Hugon, Jacquemet, Jaquiot dit Cuaz, Johalin si ce n'est pas une variante de Juliani alias Julliand, de Ladres, Morel, Morovat ou de Ville, mais aucun Ducret - sauf à être une branche de descendants des Goy -, ni Coutier ou Tournier !). On note des familles de Montanges (Berrod, Borgès), et probablement aussi Mermet (Mermeti).
Après des années de recherches dans les divers dépôts d'archives, l'original n'a pu être retrouvé. Par contre l'on dispose maintenant d'une copie, qui offre l'avantage d'être en latin. Elle est donc plus proche de la source, et visiblement transcrite mot pour mot. Du moins pour la toponymie et les familles, elle nous renseigne plus précisément. En particulier les éléments jouxtants des parcelles ont la précision de la l'orientation par rapport aux points cardinaux, ce qui est appréciable pour les nants (ruisseaux) et chemins publics.
Publions ici la transcription de la présentation et de la troisième liste, celles des revenus en servis, dîmes et autres (voir les deux liens ci-dessus pour les compléments) :
"[Présentation] In nomine sancte et individue trinitatis patris et filii, et spiritus sancti, amen. Hujus veri prensentis publici instrumenti indagine serieque et tenore cunctis modernis pariter et posteris illuceat evidenterque appareat et notum sit quod, anno a nativite salutifera domini nostri Jhesu Christi currente 1443, indicione 6 cum anno eodem sumpta, dieque 18 mensis décembris, pontificatus sanctissimi in christo patris et domini domini [sic] nostri Felicis divina providentia pape quinti, anno quarto, in mei notarii publici subscriptorum, testium presencia propter infrascripta peragenta et in veritate agnoscenda personnaliter et specialiter constituti honesti vir Romanetus Jobini et Hugonetus Tavernerii, procuratores atque sindici [procureurs et syndics], asserti ac procuratorio et sindicaris nominibus hominum ac parrochianorum ville et tocius communitatis et parrochie Campifromerii, scientes et sponte ut asserunt, pro se et suis, ac procuratorio et sindicaris nominibus predictis, ad opus ipsorum et omnium dicte communitatis et parrochie parrochianorum ecclesie que parrochialis Sancti Martini, loci predicti Campifromerii, et curati ejusdem qui nunc est et qui pro tempore fuerit, omniumque et singulorum quorum interest, interit seu in posterum quomodolibet interesse poterit vigore tune pronunciationis sibi parrocchianis dudum facte per dominum visitatorem et commissarium ad visitandum in dicta diocesi Gebennensi, per Reverendum in Christo patrem et dominum dominum Franciscum [en marge : François de Mez, bénédictin à Talloires, abbé de St-Claude, évêque de Genève en 1428], miseracione divina tituli Cardinalis Sancti Marcelli et Gebennensis episcopi specialiter députatum, ac per eumdem dominum cardinalem et episcopum prefactum, ut fertur loco sui missum et mandatum in sua nuper facta visitatione.
Qui siquidem procuratores et sindici antefati, procuratorio et sindicario nominibus predictis, volentes parcere mandatis prelibati domini visitantes priusquam in ipsa injunctione provideratur enotare descripta, invantarium bonorum, mobilium et immobilium, serviciorum et tributorum ipsius ecclesie Campifromerii et ad ipsum spectancium eisdemque procuratoribus et sindicis in mei notarii publici subscriptorumque testium presencia per venerabilem virum dominium Stephanum Merovati [Lire : Morovati], curatum ipsius loci Campifromerii, revelatorum, notificatorum, ostensorum et nominatorum ad futuram et perpetuam rei memoriam inhierunt, incoaverunt et facerunt, inhiunt, incohant et faciunt per hunc qui sequitur modum, venerabili preposito, crucis sancte signo +.
In primis igitur dicunt et confitentur dicti procuratores et sindici, suis ac procuratorio et sindicario nominibus predictis, se invenisse, reperisse et isse ac per prefatum dominum curatum ostensisse et revellasse de bonis dicte ecclesie res et bona inferius designatas et designata, descriptas et descripta."
"[Troisième liste] Sequintur servicia [Servis, dîmes et autres].
Item, quatuor denarii de redditu per annum de eleemosina quos debent Petrus et Amedeus Goys [4 deniers d’aumônes annuels dus par Pierre et Amedée Goy] ;
Item, unum grossum debitum quolibet anno, per Petrum Moneti [un gros dû par Pierre Monet] ;
Item, unum grossum debitum per Johanem Mermeti de reddiitu seu eleemosina annualiter [charge d’aumônes] ;
Item, sex denariis debitos per Petrum Corboz, quolibet anno [6 deniers] ;
Item, sex denarios annualiter monete cursabilus debitos, per Franciscum Corboz ;
Item, quatuor denarios monete annualiter debitos, per Hudrisetum et Perrinum Garneri [4 deniers, dus par Hudriset et Perrin Garnier] ;
Item, novem denarios annualiter debitos, per Amedeum de Villa [9 deniers] ;
Item, tres denarios annualiter debitos, per Amedeum Mangie [3 deniers] ;
Item, quatuor denarios annualiter debitos, per Petrum Tavernerii ;
Item, decem denarios annualiter debitos, per Janum Tavernerii [10 deniers] ;
Item, unum grossum debitum annualiter, per Martinum Guichon [un gros] ;
Item, unum grossum annualiter debitum, per Jaquemetum Curardi [Evrard] ;
Item, unum grossum annualiter debitum, per Petrum-Johannis Hugonis ;
Item, sex denarios annualiter debitos, per Henricum Jaquemeti ;
Item, unum grossum annualiter debitum, per Petrum Jaquioti, alias Cuaz [Pierre Jaquiot, dit Cuaz] ;
Item, sex denarios annualiter debitos, per Johanem Borneti ;
Item, duos denarios annualiter debitos, per Nycodum de Ladres ;
Item, quatuordecim denarios annualiter debitos, per Petrum Julliani et heredes Johanis Julliani [14 deniers par Pierre Julliand, et les héritiers de Jean Julliand] ;
Item, sex denarios annualiter debitos, per Petrum Caliacti [Calliat] ;
Item, quatuor denarios [Photo 7, page 7] annualiter debitos, per Mermetum Morelli [Mermet Morel] ;
Item, sex denarios annualiter debitos, per Petrum Bandier [Bandy, Bandier] ;
Item, quatuor denarios annualiter debitos, per Hugonnetum Mermillionis de et super quodam sus curtili sito loco dicto Chamfromier, juxta confines descriptos missali [sur un sien curtil situé à Champfromier, suivant les confins décrits dans le missel (?)] ;
Item, sex denarios debitos monete cursales, per Petrum Borgesii [Borgès] de Montangis, debitos de et super quadam pecia terre et quadam pecia prati confinatis et descriptis in missali [sur une pièce de pré aux confins décrits dans le missel] ;
Item, sex denarios annualiter legatos et donatos, per Petrum Mermini, debitos per Petrum Julliani et heredes Johannes Julliani [6 deniers légués et donnés par Pierre Mermin, et dus par Pierre Jullian, et les héritiers de Jean Julliand] ;
[Au total 6 gros et 107 deniers. Les noms s’étaient déjà vu précédemment].
[... (renvoi sur la terre de Lavatan, oubliée dans la 2ème liste)]
Item, magis dicunt dicti procuratores et sindici [Item, disent encore les procurateurs et syndics], quod pro quolibet foco dicte parrochie [que pour chaque feu de la paroisse], de recepto debentur annualiter, unus grossus dicto curato ; necnon de oblatione in Nativitale Domini quatuor denariis ; et in Quadragesima, novem denarii ; dicunt itaque ut supra dicti procuratores et sindici quod dictus eorum curatus quolibet anno percipit et percipere consuevit terciam partem decime tocius parrochie predicte, cum tertia parte novellarum ipsius decime [De plus, chaque feu de la paroisse doit au curé un gros par année, 4 deniers d’oblation pour la Nativité de Notre Seigneur, et 9 deniers pour le Carême ; de plus, chaque année, le curé a l’habitude de percevoir le tiers de la dîme sur toute la paroisse, avec le tiers des novales (droit sur les terres nouvellement défrichées)].
Et ulterius de et super dicta decima tota, ad causam matricularii [la marguille (office du secrétaire du conseil paroissial)] dicti loci Campifromerii, pro quolibet foco ejusdem parrochie, duas gelinas, videlicet una frumenti et alia avene [De plus, pour la marguille dudit Champfromier, chaque feu de la paroisse donnera au curé, deux gerlines (gerbes), l’une de froment et l’autre d’avoine].
Item, decimam nascentium percipit scilicet [à savoir] pro qualibet natali nascentis … [sic], exceptis puellis equarum [poulains] … [sic] quebus nichil percipit [De plus, il perçoit la dîme du croît des troupeaux, excepté pour les chevaux pour lesquels il ne perçoit rien].
Item, magis percipit idem curatus ex quolibet foco dicte parrochie de et pro messe [moissons], duas gelinas frument et una alia gelina avene [De même, à la moisson, il reçoit de chaque feu, une gerline de froment et une d’avoine].
Item, sepellimenta defunctorum se eundum bonas usus et consuetudines dicte parrochie. Hoec autem et plura que in presenti inventoris sive repertorio scripta sunt, et asserunt … [sic], dicti asserti procuratores et sindici juramento suo, tactis per eadem dei evangelias sacrosancta se in venisse seu per dictum curatum eisdem notificasse revelasse de rebus et bonis dicte ecclesie [Enfin, il perçoit les droits de sépulture, selon les bons usages et coutumes de ladite paroisse].
Protestantes prius et ante omnia per eosdem procuratores facta ad secorum (secursum)et dictorum parrochianorum plurium relevacionem … [sic] [Inventaire réalisé à la demande (en vue d’un redressement d’imposition ?)]
[Finis documenti deest in manumscripto / B / (Verte folium)]."
Sources : Archives du Diocèse (Bourg), 470/13 – Transcription en français dans l'Histoire de Champfromier (pp. 27-34).
Remerciements : Relecture de la transcription en latin par Jean-marie Plouin.
Publication : Ghislain Lancel.
Première publication le 2 février 2019 . Dernière mise à jour de cette page, idem.